امروزه هیچ کشوری نمی‌تواند خود را از تحولات و معادلات سیاسی و نظامی در عرصه بین‌المللی منفک بداند. از این منظر، جنگ روسیه و اوکراین اگرچه در فاصله نسبتاً دوری از بسیاری از کشورهای جهان در حال رخ‌دادن است، اما تأثیرات این جنگ عوارض سیاسی و اقتصادی مختلفی را برای آنها به‌همراه داشته است. تحلیل‌گران عرصه بین‌المللی از همان شروع جنگ تا به امروز ابعاد و زوایای سیاسی و ژئوپولیتیک آن را موردِ‌توجه و تحلیل قرار داده‌اند. اما اخیراً نشریه اقتصادی «اکونومیست» سویه جدید و نگران کننده‌ای از این درگیری را برای جامعه جهانی به‌تصویر کشیده است، چنان‌که عکس روی جلد شماره جدید این نشریه به «فاجعه غذایی در جهان امروز» اختصاص داده شده است. در عکس طراحی‌شده در نشریه اکونومیست به جای دانه‌های گندم، عکس جمجمه انسان کشیده شده است و روی آن نوشته شده: فاجعه غذا در حال آمدن است!. طرح این نوع مسائل در حوزه‌های غذایی بیش از هر‌چیز نشانگر تهدیدات جدی امنیتی در معنای موسع آن است. چنان‌که می‌دانیم، مفهوم امنیت نه‌تنها در جهان سیاست و عرصه‌های نظامی، بلکه در سایر حوزه‌ها مانند حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، انسانی، غذایی و زیست‌محیطی به مفهومی پر قدرت تبدیل شده است. برخلاف باور دولتمردان ایران که مدعی‌اند معیشت مردم را به نظام بین‌الملل و تحولات جاری در آن گره نزده‌اند، به‌نظر می‌رسد این نوع فاجعه غذایی جهانی همه کشورها را در هر سطحی با چالش و بحران‌های جدی مواجه خواهد ساخت و ایران نیز از این قاعده مستثنی نخواهد بود. البته قبل از شروع جنگ روسیه و اوکراین، «برنامه جهانی غذا» (WFP) هشدار داده بود که سال ۲۰۲۲ میلادی سال وحشتناک و خطرناکی در حوزه امنیت غذایی و گرسنگی جهانی خواهد بود. به‌هر‌حال، نوشتار حاضر با ابتناء بر گزارش جدیدترین شماره نشریه اکونومیست می‌کوشد به تحلیل این نوع فاجعه غذایی در جهان و اثرات امنیتی آن بر ایران بپردازد.
تحلیل و تفسیر مختصر آنچه اکونومیست گزارش داده بیانگر آن است که ولادیمیر پوتین با حمله به اوکراین، زندگی مردم دور از میدان جنگ را نیز نابود خواهد کرد. در این گزارش آمده است که این جنگ در حال ضربه‌زدن به سیستم غذایی جهانی است، سیستمی که پیش‌تر توسط بحران‌های ناشی از کووید ۱۹، تغییرات اقلیمی و شوک انرژی ضعیف شده بود. در نتیجۀ جنگ صورت‌گرفته، صادرات غلات و دانه‌های روغنی اوکراین به مناطق مختلف جهان عمدتاً متوقف شده است و روسیه نیز در این حوزه در معرض تهدیدات جدی است. منطبق با گزارش اکونومیست، این دو کشور روی‌هم‌رفته ۱۲ درصد از کالری‌های مبادله‌شده در سطح جهانی را تأمین می‌کنند. از ابتدای سال ۲۰۲۲ قیمت گندم رشد ۵۳ درصدی داشته و تنها در یک روز در ماه می ۶ درصد به این رقم افزوده شده است. از این‌رو، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، در ۱۸ ماه می هشدار داد که در ماه‌های آینده «شبح کمبود جهانی غذا» ما را تهدید می‌کند؛ تهدیدی که می‌تواند سال‌ها تداوم داشته باشد. به‌نظر گوترش، اگر همان‌طور که احتمال دارد، جنگ اوکراین ادامه پیدا کند و عرضه مواد غذایی از روسیه و اوکراین محدود شود، صدها میلیون نفر به‌ویژه در مناطقی چون آفریقا و خاورمیانه دچار فقر خواهند شد، ناآرامی‌های سیاسی در برخی از مناطق و کشورها گسترش پیدا خواهد کرد و کودکان دچار نقصان می‌شوند و مردم بیش از پیش گرسنگی می‌کشند. بنابراین، رهبران جهان باید گرسنگی را یک مشکل جهانی ببینند که نیاز فوری به راه‌حل جهانی دارد. طبق گزارش اخیر اکونومیست، روسیه و اوکراین ۲۸ درصد گندم تجارت جهانی، ۲۹ درصد جو، ۱۵ درصد ذرت و ۷۵ درصد روغن آفتابگردان در سطح جهانی را تأمین می‌کنند. همچنین باید به این موضوع نیز توجه داشت که علاوه بر بحران ناشی از جنگ مذکور، کاهش شدید بارش باران در بسیاری از مناطق مختلف جهان مانند آفریقا، چین و هند و… باعث خشکسالی شده و بر شدت بحران مواد غذایی مانند گندم افزوده است. ناظر بر چنین شرایطی این است که از زمان شروع جنگ روسیه و اوکراین، ۲۳ کشور از قزاقستان تا کویت محدودیت‌های شدیدی را در صادرات مواد غذایی اعلام کرده‌اند که ۱۰ درصد از کالری‌های تجارت جهانی را پوشش می‌دهد. این کشورها با اتخاذ سیاست‌های حفاظتی و محدودیت بر صادرات محصولات خود مانند گندم در پی تأمین مصرف و نیازهای داخلی خود هستند. نتیجه آنکه، این اختلالات در درجه اول بیش از هر‌چیز سبد غذایی جهانی را با تهدیدات امنیتی شدیدی مواجه خواهد ساخت. ثانیاً، این مسئله به‌راحتی می‌تواند بهانه‌ای برای رکود در بسیاری از کشورها در مناطق مختلف جهان از جمله ایران باشد که امروزه با بحران‌های مختلف دیگری نیز مواجه است.
اگرچه دولتمردان ایرانی در دولت سیزدهم با در‌پیش‌گرفتن رویه‌های انقلابی بارها تکرار کرده‌اند که معیشت مردم را به تحولات بین‌المللی گره نخواهند زد، اما به‌نظر می‌رسد ابعاد این بحران به‌ویژه در حوزه‌های غذایی بسیار گسترده است و بدون هیچ تردیدی ما را نیز درگیر بحران شبکه غذایی جهانی خواهد ساخت. اوکراین و روسیه از بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات دنیا به‌شمار می‌آیند، در نتیجه ایران نیز از عواقب و تأثیرات این جنگ در‌امان نخواهد بود. روسیه بزرگ‌ترین و اوکراین نیز پنجمین صادرکننده گندم دنیا محسوب می‌شوند که سبد نان جهانی بسیار متأثر از آنهاست. بنابراین آنچه بدیهی است اینکه امروزه ما در شبکه‌ای از ارتباطات و تحولات در سطح جهانی زندگی می‌کنیم، که چه این شبکه را قبول داشته باشیم یا نه، تأثیرات آن بر زندگی ما حتمی است. در آمارهای رسمی اعلام شده است که تجارت خارجی ایران با روسیه و اوکراین طی سال‌های اخیر نزدیک به دو میلیارد دلار بوده است. آن‌گونه که مسئولان ایرانی در آمارهای رسمی مطرح کرده‌اند، عمده واردات ایران از روسیه به محصولات غذایی اختصاص دارد. طبق گفته سخنگوی گمرک، واردات ایران از روسیه شامل روغن دانه‌های آفتابگردان، مواد اولیه، چوب، کاغذ، اقلام دارویی و… است. ایران اقلام وارداتی مختلفی مانند ذرت، گندم، روغن آفتابگردان و… را نیز از اوکراین وارد کرده است. در‌نتیجه، ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر تحتِ‌تأثیر پیامدهای این جنگ قرار خواهد گرفت. ایران به‌عنوان همسایه روسیه و وابسته به برخی محصولات کشاورزی تعیین‌کننده از هر دو کشور، می‌تواند با معضل به‌خطر‌افتادن امنیت غذایی روبه‌رو شود. به‌ویژه اینکه گران‌شدن بی‌وقفه مواد غذایی در ایران بدون در‌نظر‌گرفتن تبعات جنگ روسیه و اوکراین، سفره مردم را سال به سال کوچک‌تر کرده و نظام معیشت آنها را دستخوش بحران ساخته است. در پی جنگ روسیه و اوکراین، قیمت محصولات کشاورزی و کالاهای اساسی مانند کود شیمیایی در ایران افزایش چشمگیری داشته است و با‌توجه‌به چشم‌انداز تداوم جنگ و همچنین خشکسالی موجود در کشور، اتخاذ اقداماتی برای تأمین امنیت غذایی مردم ضروری به‌نظر می‌رسد. البته در چارچوب «هم‌آیندی بحران‌ها»، به‌سرانجام‌نرسیدن برجام و عدمِ‌توافق با غرب و گسترش تحریم‌ها علیه ایران را باید به این وضعیت پیش‌آمده افزود که ماحصل آنها می‌تواند در گسترش هرچه بیشتر تهدیدات امنیتی در جامعه ایرانی مؤثر واقع شود. آنچه بدیهی است اینکه در جهان امروز باید بر‌حسب یک مفهوم امنیتی گسترده و عام به مقوله «امنیت ملی» نگریست که در آن افراد، دولت‌ها و نظام جهانی همگی نقش‌آفرین هستند و همچنین مسائل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، زیست‌محیطی و غذایی به اندازه عوامل سیاسی و نظامی در آن اهمیت دارند. در‌نتیجه اطمینان از دسترسی مداوم و منظم به منابع غذایی برای تأمین هرچه بیشتر امنیت ملی بسیار مهم و راهبردی است. بدیهی است که مواد غذایی از‌یک‌سو از طریق تولید داخلی و از‌سوی‌دیگر از طریق تجارت بین‌الملل تأمین می‌شوند، در‌نتیجه هرگونه چالش در حوزه تجارت خارجی می‌تواند تأثیرات قابل توجهی را در حوزه امنیت غذایی و به‌تبع آن امنیت سیاسی در پی داشته باشد.
- نویسنده : مختار نوری؛ دکتری علوم سیاسی
Friday, 19 April , 2024