تحریم باعث شده دسترسی زنبورداران به برخی ماشین‌آلات و منابع علمی سخت شود، رحیم عبادی، استاد و پژوهشگر صنعت زنبورداری است. وی سال ۵۰ از دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد و در سال ۵۲ با بورسیه وزارت علوم به دانشگاه کالیفرنیا رفت و توانست دکترای خود را در رشته حشره شناسی بگیرد. پس از بازگشت به ایران، علاوه بر تدریس در دانشگاه، در بخش اجرائی و پژوهشی نیز فعالیت کرده است.

به گزارش پایگاه خبری وقایع‌نیوز به نقل از  تولیدگران کارآفرین، ندا کنجکاونیک: عمده فعالیت وی در بخش آموزش و ترویج پرورش ملکه و اصلاح نژاد زنبور عسل در جمعیت‌های بسته بوده است. همچنین حشره‌شناسی، مورفولوژی، فیزیولوژی حشرات، سیستماتیک حشرات، پرورش زنبور عسل، پرورش ملکه و گرده‌افشانی از دیگر فعالیت‌های استاد عبادی بوده است.

وی در  بخش رفتارشناسی زنبور عسل، انتخاب و پرورش ملکه متمرکز بوده که نتایج آن هم به‌صورت مقاله‌های علمی یا سمینارها در کنگره‌ها و مجله‌های علمی ارائه شده است. همچنین چهار کتاب در این حوزه تألیف کرده است. در ادامه مصاحبه با وی وضعیت صنعت زنبورداری را با هم بررسی می‌کنیم.

جناب عبادی در مورد روند زنبورداری کشور بعد از انقلاب اسلامی توضیح دهید.

آمارهای اعلام شده از طرف وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد صنعت زنبورداری در طول این سال‌ها توسعه و رشدی مداوم داشته است. سال ۵۸ حدود ۸۰۰ هزار کلونی زنبور عسل در کشور وجود داشت و هشت تا ۱۰هزار تن عسل در کشور تولید می‌شد، اما اکنون ایران با حدود ۱۰میلیون کلونی زنبور عسل و تولید ۱۱۰هزار تن عسل  در رتبه چهارم جهان قرار گرفته است.

قبل از انقلاب و حتی در دهه ۶۰ و۷۰ محصول اصلی این صنعت فقط عسل بود که برای صنعت زنبورداری سود زیادی نداشت، اما طی یکی دو دهه اخیر، صنعت زنبورداری به سمت چندمحصولی گرایش پیدا کرده و محصولات متعددی مانند بره موم، ژل رویال و زهر زنبورعسل از کندو استخراج می‌شود که از لحاظ اقتصادی برای زنبورداران سودآورتر است. همچنین تعداد شاغلان این صنعت قبل از انقلاب و سال‌های اول بعد از پیروزی انقلاب کم‌تر از شش هزار نفر بود، درحالیکه امروزه از مرز ۱۰۰هزار نفر نیز گذشته است.

همگام‌سازی صنعت زنبورداری با تکنولوژی‌های نوین چگونه بوده است؟

به‌رغم تمام محدودیت‌هایی که وجود داشته است، صنعت زنبورداری توانسته خود را با دانش روز دنیا انطباق داده و همگام با کشورهای توسعه‌یافته پیش برود. تنها مانعی که وجود دارد، تحریم های ظالمانه‌ای است که باعث شده دسترسی زنبورداران به برخی ماشین‌آلات و منابع علمی سخت شود.

از سوی دیگر، حضور زنبورداران و فعالان این حوزه در سمینارها و کنگره‌های بین‌المللی گاهی امکان‌پذیر نیست؛ این‌گونه محدودیت‌ها باعث می‌شود که پیشرفت صنعت و کسب دانش و تجربه روز دنیا برای ما با مشکل همراه باشد. با وجود این در تعداد کلونی و مقدار عسل تولیدی شرایط خوبی داریم، اما در زمینه تولید ژل رویال، بره موم، پرورش ملکه، اصلاح نژاد، میانگین عسل تولیدی از هر کلونی و… نتوانسته‌ایم به جایگاهی که شایسته آن هستیم، دست پیدا کنیم. این موضوع چند دلیل عمده دارد؛ نخست شرایط آب‌وهوایی و پوشش گیاهی ایران در صنعت زنبورداری نسبت به کشورهای توسعه‌یافته مانند کانادا و استرالیاست. دلیل دوم، ضعف مدیریتی است.

ما نیاز به نژادهای اصلاح شده بومی داشتیم که بتواند از شرایط موجود حداکثر بهره را ببرد که نتوانستیم در این زمینه موفق عمل کنیم. اطلاعات فنی و مدیریتی زنبورداران ما باید به اندازه‌ای باشد که بتواند میانگین تولید هر کلونی را به حداکثر برساند که متأسفانه از این موضوع هم غافل شدیم، هرچند استثناهایی وجود دارد.

نقش صنعت زنبورداری در اقتصاد، اشتغال‌زایی و تأمین امنیت غذایی چیست؟

 مهم‌ترین کار زنبور که نقش اساسی در تولید محصولات کشاورزی و باغی دارد، گرده‌افشانی است. هرچه گرده‌افشانی بیش‌تر باشد، میزان تولید و کیفیت محصولات بالاتر می‌رود و مهم‌تر از آن، تنظیم تنوع ژنتیکی و بقای نسل گیاهان است.

مطالعات نشان می‌دهد میزان تولید محصولات کشاورزی و باغی که دام و انسان مصرف می‌کند، وابستگی مستقیم به عمل گرده‌افشانی زنبور دارد. بنابراین در کشورهای پیشرفته زنبور عسل از ارکان‌ مهم و تأثیرگذار در کشاورزی به‌حساب می‌آید.

 زنبور عسل در تأمین غذا و امنیت غذایی نقش اساسی دارد و ارتقای جایگاه کشاورزی در هر کشوری تاحدود زیادی مربوط به استفاده از این حشره مفید در عمل گرده‌‌افشانی است. بدیهی است که هرچه این بهره‌برداری بیش‌تر شود، کشاورزی رونق گرفته، درنتیجه اشتغال‌زایی و تولید ناخالص ملی افزایش خواهد یافت. در این میان نباید از سهم اشتغال و درآمدزایی از طریق سایر فرآورده‌های کلونی زنبور عسل غافل شد.

نقش اصلاح نژاد در بهره‌وری تولید چیست؟

یکی از عوامل مهم در افزایش بهره‌وری تولید در صنعت زنبورداری، ملکه‌های زنبور عسل اصلاح نژاد شده است. در یکی دو دهه اول بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، روش‌ها و تکنیک‌های پرورش ملکه به زنبورداران آموزش داده می‌شد تا بتوانند نسبت به تکثیر ملکه‌های خوب اقدام کنند. از سال ۸۰ نیز طرح جامع  اصلاح نژاد توسط مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور تصویب و با همکاری معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی اجرا  شد که نتایج خوبی در پی داشت. به‌طوری‌که اکنون ملکه‌های تولیدی به نسل بیستم رسیده و در بین زنبورداران توزیع می‌شود.

طرح اصلاح نژاد ملکه زنبور عسل نیز از طرح های پیشنهادی من بود که حدود ۱۵سال قبل توسط معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی به تصویب رسید و در هفت استان کشور در حال اجرا بوده و ملکه‌های آن به نسل سوم تا دوازدهم رسیده است. استان‌هایی که نسل پنجم به بعد را تولید می‌کنند، می‌توانند ملکه‌ها را به فروش برسانند. در این طرح هفت صفت کلیدی و اقتصادی زنبور عسل شامل رفتار، رشد جمعیت، قدرت جمع‌آوری گرده گل، قدرت زنده‌ماندن نوزادان، زمستان‌گذرانی، مقاومت در مقابل بیماری‌ها و کنه، بچه‌دهی و افزایش تولید عسل را در جمعیت‌های بسته بررسی می‌شود. این دو طرح نتایج خوبی داشتند، اما کافی نیست و باید طرح‌های بیش‌تری از نظر اصلاح نژادی در کشور داشته باشیم تا بتوانیم بهره‌وری در تولید را افزایش دهیم.

نقش ملکه‌های ایرانی در تولید عسل چیست؟

طبق یک اصل علمی و پذیرفته شده، اگر کشوری نژاد بومی داشته باشد، باید از همان نژاد بومی استفاده و در پروسه اصلاح نژاد نقاط ضعف آن را برطرف کند تا به نژاد اصلاح شده بومی خود برسد. سازگاری با شرایط آب‌وهوایی کشور، مقاومت در برابر آفات و بیماری‌ها، عملکرد بهتر و حفظ و بقای ژنتیکی زنبور عسل کشور که از ذخایر بیولوژیکی ملی محسوب می‌شود، ازجمله مزایای نژاد بومی است. استفاده از نژاد خارجی علاوه بر این‌که باعث ورود انواع بیماری‌ها و آفات می‌شود، وابستگی به بیگانگان و ارزبری را هم به دنبال دارد.

نژاد زنبور عسل ایرانی «مدا» نام دارد که لازم است روی این نژاد سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های اصلاح نژادی را روی آن پیاده کنیم. اگر ملکه‌های اصلاح نژاد خارجی به ایران وارد شوند، ترکیب ژنتیکی نژاد بومی ایران به‌تدریج تغییر کرده و این نژاد بسیار باارزش از بین خواهد رفت. هرچند در سال‌های اخیر سعی شد است که از ورود ملکه‌های خارجی به کشور جلوگیری شود، اما به دلیل سهل‌انگاری برخی مسئولان مربوطه، عده‌ای از سودجویان به‌صورت قاچاق اقدام به واردات این ملکه‌ها کرده و با قیمت گزاف به زنبورداران می‌فروشند که این کار به صنعت زنبورداری کشور ضربه می‌زند. در سال‌های گذشته تحقیقات متعددی روی معرفی نژاد بومی ایران به جامعه داخلی و بین‌المللی انجام شده و نتایج آن در ژورنال‌های متعددی به چاپ رسیده  است.

ارزش اقتصادی محصولات جانبی زنبور عسل چیست؟

صنعت زنبورداری ایران قبل و ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی یک صنعت تک‌محصولی بود، یعنی زنبورداران فقط عسل تولید می‌کردند و آن را به‌صورت فله یا بسته‌بندی به فروش می‌رساندند. این در حالی است ‌که زنبور حشره‌ای است که فرآورده‌های بسیاری تولید می‌کند و اگر زنبورداران به آن تولیدات رو بیاورند، می‌توانند به سود بیش‌تری دست پیدا کنند. محصولاتی مثل ژل رویال، زهر زنبور عسل، گرده گل موم، بره موم، پرورش ملکه، پرورش زنبور پاکتی و حتی تولید لارو که در ایران جایگاهی ندارد.

برخی از این محصولات علاوه بر ارزش غذایی بسیار بالا، ارزش دارویی و درمانی هم دارند و در صنایع مختلف از آنها استفاده می‌شود. بنابراین منطقی است که زنبورداران برای کسب درآمد بیش‌تر، فعالیت‌های خود را به تولید محصولات مختلف معطوف کنند.

مشکلات صنعت زنبورداری در ایران چیست؟

در صنعت زنبورداری هیچ‌گونه سیاست منسجم و مشخصی در حوزه کلان و برنامه‌ریزی توسعه وجود ندارد. وزارت جهادکشاورزی جایگاه مشخصی برای صنعت زنبورداری تعریف نکرده است و نیروی انسانی کارشناس برای برنامه‌ریزی، نظارت، هدایت و اجرا وجود ندارد. همچنین با وجود این‌که محققان بسیاری در این بخش تلاش می‌کنند، اما کیفیت محصولات تولیدی ما قابل‌رقابت با بازارهای جهانی نیست. به همین دلیل محصولات صنعت زنبورداری ایران نتوانسته جایگاه مناسبی در بازارهای جهانی به دست بیاورد.

الزامی کردن استاندارد عسل و تولیدات کندو، کنترل کیفی آنها و همچنین اجرایی کردن نظام الصاق بارکد روی بسته‌بندی‌های عسل و تولیدات جانبی می‌تواند تاحدود زیادی این مشکل را حل کند. بی‌توجهی به بیمه کلونی‌های زنبورعسل و عدم پرداخت به‌موقع خسارت وارده در اثر عوامل طبیعی مانند سیل، طوفان، سمپاشی‌های کنترل‌نشده و خسارت حاصل از گردوغبار از مشکلات این صنعت است.

یکی دیگر از معضلات این است که مصرف‌کننده به‌راحتی نمی‌تواند عسل طبیعی و خوب را از غیرطبیعی و تقلبی تشخیص دهد. در حوزه آموزش هم ضعف‌های بسیاری وجود دارد. به‌عنوان مثال در دوره‌های کارشناسی رشته‌های مختلف کشاورزی، دروس لازم برای حرفه‌آموزی در رشته‌های زنبور عسل وجود ندارد. در این خصوص لازم است که اقدامات لازم و مؤثری صورت بگیرد.

موضوع دیگر پژوهش است. در ایران پژوهش‌ها غالباً دولتی بوده و دولت هم معمولاً بودجه کافی برای آن ندارد.  امیدواریم صنعت زنبورداری کشور به جایگاهی برسد تا فعالان این صنعت بتوانند پروژه‌های تحقیقاتی زیادی انجام دهند.

 از دیگر مشکلات این بخش، بی‌توجهی مردم، مسئولان، کشاورزان و باغداران به گرده‌افشانی است. این در حالی است که گرده‌افشانی نقش بسیار مهمی در تولیدات کشاورزی دارد.

نقش قوانین در ارتقای صنعت زنبورداری را تشریح کنید.

قوانین خوبی در حوزه زنبورداری به تصویب رسیده است، اما بی‌توجهی و گاهی عدم اجرای آن، ضربه جبران‌ناپذیری به صنعت زنبورداری وارد کرده است. به‌عنوان مثال بر اساس ماده شش قانون نظام جامع دامپروری و تبصره ذیل آن، برای حفظ ذخایر ژنتیکی کشور باید از واردات غیرقانونی ملکه زنبور عسل جلوگیری شود، ولی متأسفانه در این مورد هیچ‌گونه اقدامی صورت نمی‌گیرد. در بقیه موارد هم به همین منوال است. هرچند در برخی موارد خلأ قانونی وجود دارد، اما اگر قوانین وضع شده به درستی اجرا شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.

اقدامات جهاد کشاورزی در راستای اصلاح نژاد چه بوده است؟

سال‌های اولیه اجرای طرح‌های اصلاح نژادی اقدامات خوبی صورت گرفت، اما بخش دولتی به مرور نقش هدایت‌گری خود را از دست داده و حمایت‌های مالی و اقتصادی خود را کم‌تر کرد. این روند همچنان ادامه دارد و چند سالی است که دولت اصرار دارد ایستگاه‌ها و طرح‌های اصلاح ‌نژاد زنبور عسل را به بخش خصوصی واگذار کند. درحالی‌که اجرای طرح‌های اصلاح‌ نژادی، که عمدتاً طرح‌های تحقیقاتی زمان‌بر و هزینه‌بری هستند، ‌از وظایف دولت‌هاست و جنبه حاکمیتی دارند. دولت باید این سرمایه‌گذاری را انجام دهد و نتایج آن را در اختیار صنعت قرار دهد. این درحالی‌ است که این دیدگاه اکنون مورد قبول مسئولان مربوطه نیست. به‌همین دلیل طرح‌های تحقیقاتی اصلاح نژاد زنبور عسل از پشتیبانی لازم برخوردار نیستند.

 بخش خصوصی سرمایه‌اش را جایی می‌برد که برایش سودآور باشد. طرح‌های اصلاح نژادی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت سودآور نیستند. زمان می‌برد تا نتیجه بگیرند، یعنی حداقل پنج سال زمان لازم است تا طرح به نتیجه‌ برسد. حتی طرح‌های اصلاح نژادی گاهی انتها ندارند و باید همیشه کار کنند تا کیفیت را بالا ببرند.

 اگر قرار باشد نمره‌ای به اقدامات اصلاح نژادی دولت بدهم، حداکثر ۱۲ از ۲۰ است. امیدوارم وزارت جهاد کشاورزی و مسئولان ذی‌ربط در این مورد تجدیدنظر کرده و حمایت‌های لازم را به‌عمل آورند.

آینده صنعت زنبورداری را چگونه می‌بینید؟

با توجه به شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فعلی کشور، پیش‌بینی آینده نسبتاً دشوار است. هرچند خوشبختانه این صنعت وابستگی چندانی به خارج از کشور ندارد، اما رشد فزاینده قیمت برخی نهاده‌ها مثل شکر، دارو و هزینه حمل‌ونقل و عدم ثبات در قیمت‌ها صنعت زنبورداری را با مشکل مواجه کرده است. امیدوارم شرایط تولید و تجارت بهتر شده و این صنعت بتواند پابه‌پای سایر صنایع پیشرفت کرده و آینده خوبی برای خود رقم بزند.

سخن پایانی شما چیست؟

اگرچه زنبورداری شغل بسیار سخت و پرمشقتی است، اما توصیه من به زنبورداران این است که قدر کار خود را بدانند، چراکه زنبورداری یکی از مفیدترین، مؤثرترین و پاک‌ترین مشاغل دنیاست که خداوند متعال در سوره نحل نیز به آن اشاره کرده است.

 توصیه دیگر من به مسئولان دولتی است. در ۴۰ سال گذشته انجمن زنبورعسل ایران ۱۰ سمینار علمی بین‌المللی برگزار کرده که در پایان آن‌ها مقالات متعددی ارائه شده است. همچنین در پایان هر دوره قطع‌نامه‌ای با چندین بند بسته شده است که از مسئولان می‌خواهم این قطع‌نامه‌ها را مطالعه کنند تا از نیاز و خواسته‌های زنبورداران آگاه شوند و تا جایی که می‌توانند آنها را اجرایی کنند تا صنعت زنبورداری به رشد و تعالی برسد.