به گزارش وقایع نیوز به نقل از تجارت ۱۰۰، زهرا آقاجانی- ایران در سال‌های اخیر با بحران کم‌آبی بی‌سابقه‌ای مواجه شده است که نتیجه ترکیبی از تغییرات اقلیمی، کاهش بارندگی‌ها، مدیریت ناکارآمد منابع آب و الگوهای ناپایدار کشاورزی است.  تیرماه سال جاری، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان، با صدور دستوری به وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و کشور، اجرای طرح اصلاح الگوی کشت را به‌عنوان راهکاری کلیدی برای مقابله با این بحران مطرح کرد. این تصمیم، که از آن می‌توان به‌عنوان «مهره گمشده پازل» در مدیریت بحران آب یاد کرد، ضرورتی راهبردی برای تضمین امنیت غذایی و پایداری منابع آب کشور است.

دلیل مهم بحران آب در کشور

بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در سال ۲۰۲۳، ایران یکی از کشورهایی است که با تنش آبی شدید مواجه است و بیش از ۹۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر خود را مصرف می‌کند. بخش کشاورزی، به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در ایران، حدود ۹۲ درصد از منابع آبی کشور را به خود اختصاص داده است.

این در حالی بوده که راندمان آبیاری در ایران تنها ۳۵ تا ۴۵ درصد است، در مقایسه با میانگین جهانی که حدود ۶۰ درصد گزارش شده است. حجت‌الاسلام داوود محمدجانی، عضو هیئت رئیسه کمیسیون کشاورزی مجلس هشتم، تأکید می‌کند که عدم رعایت الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی اصلی‌ترین عامل تشدید بحران کم‌آبی پس از خشکسالی‌های متوالی است. وی معتقد است که اصلاح الگوی کشت و ترویج روش‌های آبیاری نوین، مانند آبیاری قطره‌ای و تحت فشار، می‌تواند ناترازی‌های موجود در مصرف آب را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد.

اما چالش‌های موجود در مدیریت منابع آب کشاورزی چیست و چرا به بروز چنین شرایطی دامن زده است؟ در این خصوص شاید حفر چاه‌های غیرمجاز یکی از مواردی باشد که باید به آن اشاره داشت. دو سال قبل در گزارش وزارت نیرو به این موضوع اشاره شده بود که بیش از ۴۰۰ هزار چاه غیرمجاز در ایران وجود دارد که سالانه حدود ۷ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی را برداشت می‌کنند. این برداشت بی‌رویه، سطح آب‌های زیرزمینی را در بسیاری از دشت‌های کشور به‌شدت کاهش داده و پدیده فرونشست زمین را تشدید کرده است. به گفته دکتر احمد وظیفه، اقلیم‌شناس و استاد دانشگاه تهران، فرونشست زمین در برخی مناطق ایران به بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده که تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های کشاورزی و شهری است.

همچنین می‌توان به کشت محصولات آب‌بر نیز اشاره کرد، زیرا محصولات کشاورزی مانند برنج، هندوانه و خربزه در مناطق خشک و کم‌آب همچنان کشت می‌شوند. به‌عنوان مثال، کشت برنج در استان‌های خشک مانند اصفهان و فارس، که به ترتیب تنها ۱۰ و ۱۲ درصد از میانگین بارندگی کشوری دریافت می‌کنند، سالانه میلیاردها مترمکعب آب مصرف می‌کند. دکتر محمدحسین پاپلی یزدی، جغرافیدان و پژوهشگر منابع آب، تأکید می‌کند که ادامه این روند می‌تواند به «فاجعه زیست‌محیطی» منجر شود. براین اساس برخی از کارشناسان پیشنهاد جایگزینی محصولات کم‌آب‌بر مانند زعفران، پسته و گیاهان دارویی را مطرح کرده‌اند.

در این میان البته عدم استقبال از فناوری‌های نوین هم موضوعی قابل تامل است. علی‌رغم تصویب قوانین در مجلس هشتم برای ترویج آبیاری نوین، تنها ۱۰ درصد از اراضی کشاورزی ایران به سیستم‌های آبیاری قطره‌ای مجهز شده‌اند. این در حالی است که کشورهایی مانند اسرائیل با استفاده از فناوری‌های آبیاری هوشمند، راندمان مصرف آب خود را به بیش از ۹۰ درصد رسانده‌اند.

اما چه باید کرد؟ اجرای الگوی کشت منطقه‌ای یکی از پیشنهادات در این زمینه به شمار می‌رود،  بر اساس دستور رئیس‌جمهور، استانداران موظف شده‌اند کارگروه‌های استانی الگوی کشت را تشکیل دهند. این کارگروه‌ها باید با تحلیل شرایط اقلیمی و منابع آبی هر منطقه، محصولات مناسب را پیشنهاد کنند. به گفته دکتر علیرضا مهاجر، معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی، الگوی کشت باید بر اساس مزیت‌های نسبی هر منطقه طراحی شود؛ به‌عنوان مثال، کشت غلات دیم در مناطق پرباران و محصولات کم‌آب‌بر در مناطق خشک.

ترویج آبیاری هوشمند نیز می‌تواند در این خصوص تا حدی گره گشا باشد، استفاده از سیستم‌های آبیاری هوشمند، مانند سنسورهای رطوبت خاک و سیستم‌های کنترل از راه دور، می‌تواند مصرف آب را تا ۵۰ درصد کاهش دهد. دولت می‌تواند با ارائه یارانه‌های هدفمند و تسهیلات کم‌بهره، کشاورزان را به استفاده از این فناوری‌ها تشویق کند.

البته مدیریت چاه‌های غیرمجاز هم همانطور که اشاره شده، موضوعی مهم به شمار می‎رود.  وزارت نیرو اعلام کرده است که طرح شناسایی و مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز در اولویت قرار دارد. کارشناسان حوزه منابع آب معتقدند؛ علاوه بر برخورد قانونی، با ارائه مشوق‌های اقتصادی به کشاورزان برای تغییر الگوی کشت، می‌توان وابستگی به چاه‌های غیرمجاز را کاهش داد.

تجربه کشورهایی مانند استرالیا نشان می‌دهد؛ آموزش کشاورزان و ایجاد آگاهی در مورد روش‌های پایدار کشاورزی می‌تواند تأثیر به‌سزایی در کاهش مصرف آب داشته باشد. برنامه‌های آموزشی وزارت جهاد کشاورزی باید با همکاری دانشگاه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد گسترش یابد.

کارشناسان بین‌المللی تأکید می‌کنند؛ اصلاح الگوی کشت در کشورهای با تنش آبی بالا، مانند ایران، باید با ترکیب سیاست‌های تشویقی و تنبیهی همراه باشد. آنها پیشنهاد می‌دهند که دولت‌ها با ارائه یارانه برای کشت محصولات کم‌آب‌بر و اعمال مالیات بر محصولات آب‌بر، رفتار کشاورزان را هدایت کنند. علاوه بر این استفاده از فناوری‌های دیجیتال، مانند تصاویر ماهواره‌ای برای پایش مصرف آب، می‌تواند به مدیریت بهتر منابع کمک کند.

 

به هر صورت، اصلاح الگوی کشت نه‌ تنها یک راهکار فنی، بلکه یک ضرورت ملی برای مقابله با بحران آب و تضمین امنیت غذایی به شمار می‌رود. این طرح نیازمند هماهنگی بین دستگاه‌های دولتی، مشارکت کشاورزان و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین است. تجربه کشورهای موفق در مدیریت منابع آب، مانند اسرائیل و استرالیا، نشان می‌دهد که با سیاست‌گذاری هوشمند و سرمایه‌گذاری در فناوری و آموزش، می‌توان از این بحران عبور کرد. دولت باید با جدیت اجرای این طرح را پیگیری کند و با ارائه مشوق‌های اقتصادی و نظارت دقیق، از تداوم الگوهای ناپایدار کشاورزی جلوگیری نماید. در غیر این صورت، تهدیدات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از بحران آب، آینده کشور را به مخاطره خواهد انداخت.