از مرمت‌های اصولی تا ساماندهی کامل محوطه باستانی بیشاپور با هدف ارتقای تجربه گردشگران

استاد پیشکسوت باستانشناسی ایران در گفت و گو با شهرمردم:

بیشاپورشهری است که پس از سه جنگ پیروزمندانه ساخته شد ونماد پیروزی شاهپور و ایران بر روم است

بیشاپور بازتاب غرور ملی و شهری بر پایه‌ پیروزی است

فاطمه مقدم- شهرمردم

بیشاپور، آمیخته‌ای از هنر ایرانی، معماری رومی و غرور ملی است.

به گزارش شهرمردم به نقل از وقایع نیوز ، بیشاپور یکی از مهم‌ترین آثار باستانی ایران در قرن سوم میلادی در دوره اوج قدرت ساسانیان ساخته شد. قدرتی که تا قرن هفتم میلادی به عنوان قدرت اول شرق باقی ماند. شهر ۱۸۰۰ ساله بیشاپور شهری تاریخی و نمادین از دوران شاهنشاهی ساسانی نه تنها بازتاب پیروزی‌های نظامی ایران بر روم است بلکه نمونه‌ای برجسته از هنر، معماری و ساختار اجتماعی پیشرفته آن دوره به شمار می‌آید. این شهر، با میراثی غنی و اهمیت فرهنگی و سیاسی، شاهکار تمدنی ایران باستان را که قدرتی فراگیر بوده که می توانسته معماران و مهندسین و کارگران خبره را از فرمانروایی بزرگ روم به خدمت بگیرد و معماری و هنر ایران را غنا بخشد ، به نمایش می گذارد.

در سال‌های اخیر، با تلاش های مجموعه مدیریتی میراث استان مجموعه تاریخی بیشاپور با اجرای پروژه‌های مرمت، ساماندهی فضاهای خدماتی، حفاظت اضطراری و کاوش‌های باستان‌شناسی، تلاش‌های گسترده‌ای برای حفظ و احیای این میراث گران‌بها انجام شده است. ابتدا برای آشنایی با این شهر مهم تاریخی که به ثبت جهانی رسیده گفت و گویی با ناصر نوروززاده چگینی، استاد پیشکسوت باستان‌شناسی و نخستین رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی کردیم . چگینی سال‌ها سرپرستی پروژه‌های مطالعاتی و کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی بیشاپور را بر عهده داشته، او که  ۵۰ سال سابقه خدمت و فعالیت علمی در زمینه باستان‌شناسی دارد این شهر را نه صرفاً یک محوطه باستانی منفرد، بلکه بخش مهمی از منظومه باستان‌شناسی محور ساسانی در فارس در کنار فیروزآباد و سروستان. می‌داند.

ناصر نوروززاده چگینی در گفت‌وگو با «شهر مردم»، بیشاپور را «شهر پیروزی» می‌نامد و با نگاهی تاریخی به بنیان‌گذاری آن توسط شاهپور اول، پسر اردشیر بابکان، به بازتابی از پیروزی‌های نظامی و فرهنگی ایران در برابر روم اشاره می‌کند و می گوید: بیشاپور نماد پیروزی شاهپور و ایران بر روم است. این شهر در حقیقت ثمره‌ دو دهه جنگ موفقیت‌آمیز شاهپور اول با امپراتوری روم است که در نهایت به تثبیت اقتدار ایران در منطقه انجامید.

استاد پیشکسوت باستان‌شناسی درباره‌ جنگ‌های شاهپور با امپراتوری روم توضیح می‌دهد: شاهپور اول در دوره‌ حکومت خود (۲۴۰–۲۷۰ میلادی) درگیر سه نبرد مهم با روم شد. امپراتور جوان روم، گوردیان سوم، در نخستین جنگ از انطاکیه لشکر کشید تا مناطقی را که در زمان اردشیر بابکان از روم جدا شده بود، بازپس گیرد. اما ارتش روم در این جنگ شکست خورد و گوردیان، یا به دست ایرانیان کشته شد یا به دست سپاه خود. در دومین نبرد نیز شاهپور پیروز شد و حدود ۳۰ شهر رومی – از مناطقی در سوریه تا ترکیه‌ امروزی – به دست ایرانیان افتاد. اما مهم‌ترین جنگ، نبرد سوم در ادسا بود. جایی که امپراتور والرین با سپاهی عظیم متشکل از ۷۰ هزار سرباز، از تمام ایالت‌های روم حتی از آفریقا، به جنگ شاهپور آمد.

چگینی به نقل از کتیبه معروف شاهپور در کعبه زرتشت، می‌گوید: شاهپور در این کتیبه به زبان خود می‌گوید: «من این بار با دست خودم والرین را گرفتم» و این تنها باری در تاریخ است که امپراتور روم به اسارت دشمن درآمد. شاهپور در این پیروزی، ۳۶ شهر دیگر از روم را فتح می‌کند و این داستان حتی در شاهنامه فردوسی نیز نقل شده است.

نخستین رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی با اشاره به ساخت بیشاپور در سال ۲۶۲ میلادی، دو سال پس از پایان جنگ‌ها، آن را شهری ساخته‌شده در اوج اقتدار ساسانیان می‌داند. او می‌گوید: بیشاپور، شهری است که پس از سه جنگ پیروزمندانه ساخته شد؛ شهری که شاهپور آن را نه تنها برای قدرت‌نمایی نظامی، بلکه برای شکوه فرهنگی و هنری ایران پایه‌گذاری کرد.شاهپور همچنین تعداد زیادی از سناتورها، معماران و مهندسان رومی را که همراه سپاه والرین بودند، به ایران آورد و آنان را در شهرهای مختلف از جمله بیشاپور، گندی‌شاپور و نیشابور ساکن کرد. این افراد، نقش مهمی در توسعه معماری ایران دوره ساسانی ایفا کردند.

این باستان‌شناس پیشکسوت اشاره می‌کند که آثار شاخصی مانند پل دزفول یا بخش‌هایی از معماری شهر بیشاپور، نشانه‌هایی از هنر و مهارت معماران سوری و رومی دارد. موزاییک‌های کشف‌شده در بیشاپور نیز، با چهره‌پردازی و تکنیکی یونانی-رومی، از هنر آن مهاجران تأثیر پذیرفته‌اند.

****کاخ والرین گنجی مدفون در دل  بیشاپور

یکی از نکات جالبی که چگینی در سخنان خود مطرح می‌کند، کاخی در بیشاپور است که به کاخ والرین شهرت دارد او در این زمینه می افزاید: طبق گفته گریشمن، والرین پس از اسارت هرگز به روم بازنگشت. این احتمال وجود دارد که او در همین کاخ زندگی کرده و همان‌جا نیز درگذشته باشد. این کاخ هنوز کاوش نشده و چون گنجی پنهان در زیر خاک بیشاپور آرام گرفته است.

در پایان، چگینی تأکید می‌کند که بیشاپور نه تنها یک شهر نظامی یا سیاسی، بلکه مرکز مدیریت، فرهنگ و تجارت در دوران شاهپور بود. به گفته او، شاهپور اواخر عمر خود را در بیشاپور گذراند و این شهر، قلب تپنده ایران ساسانی در عصر پیروزی‌ها بود.

** حریم شهر بیشاپور بسیار گسترده تر از حریم کنونی است

چهره ماندگار میراث فرهنگی، در گفت‌وگو با «شهر مردم»، شهر باستانی بیشاپور را نمونه‌ای برجسته از شهرسازی و معماری پیشرفته در دوران ساسانی معرفی می‌کند. شهری که به گفته او، ساختار اجتماعی آن بازتابی از نظم طبقاتی و اقتصادی زمان خود بوده است.

زهره بزرگمهری، با اشاره به ویژگی‌های منحصربه‌فرد این شهر تاریخی گفت: بیشاپور شهری آباد و پررونق با نظام مهندسی‌شده‌ای از طبقات اجتماعی بوده که سکونت در آن از مرکز به بیرون، بر اساس جایگاه اجتماعی افراد سازماندهی شده است.

به گفته بزرگمهری، بیشاپور از دو بخش اصلی تشکیل شده بود ارگ سلطنتی که محل استقرار شاه و درباریان بودو  بخش عامه‌نشین که توده مردم در آن زندگی می‌کردند در نظام طبقاتی این شهر، نزدیک‌ترین افراد به شاه شامل روحانیون (موبدان بزرگ)، ارتشتاران، و دبیران بودند که در بخش‌های داخلی شهر ساکن بودند. پس از آن، پیشه‌وران و صنعتگران در حلقه‌های میانی و نهایتاً کشاورزان در دورترین نواحی، نزدیک به زمین‌های کشاورزی زندگی می‌کردند.

او افزود: از آنجا که اساس زندگی در بیشاپور بر پایه کشاورزی استوار بود، این شهر حریمی وسیع و زمین‌های کشاورزی گسترده‌ای در اطراف خود داشت.

***گام های بیشاپور برای تبدیل به تخت جمشید دوم فارس!

مجموعه تاریخی بیشاپور در سال‌های اخیر شاهد تحولات و پروژه‌های گوناگونی در راستای حفظ و مرمت آثار تاریخی بوده است. این پروژه‌ها شامل مرمت، ساماندهی فضاهای اداری و خدماتی، حفاظت اضطراری از آثار و کاوش‌های باستان‌شناسی هستند.

افشین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس، در گفت‌وگو با شهرمردم، با اشاره به تلاش‌های مستمر برای حفظ و ارتقای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی بیشاپور و همچنین ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای گردشگران، بیان کرد که این اقدامات به ارتقای امنیت و بهبود تجربه بازدیدکنندگان از این اثر تاریخی کمک شایانی کرده است.

وی افزود:بیشتر پروژه‌های مرمتی و ساماندهی در محوطه تاریخی بیشاپور با اعتبارات ملی و منابع نفتی به مبلغ ۱۶ میلیارد تومان به اتمام رسیده یا در حال اجرا هستند.

ابراهیمی پروژه‌های انجام شده در محوطه بیشاپور و تنگ چوگان را به چندین حوزه تقسیم کرد و توضیح داد: علاوه بر کارهای حفاظتی و مرمتی مانند حفاظت و مرمت اشیاء منتخب موزه بیشاپور، حفاظت و مرمت اضطراری نقش برجسته پیروزی شاپور اول بر سه امپراتور روم و نقش برجسته پیروزی بهرام اول بر اعراب در تنگ چوگان به‌طور کامل انجام شده است.

مدیر پایگاه میراث جهانی بیشاپور در خصوص ساماندهی مسیرها و دسترسی‌ها نیز گفت: پروژه‌هایی نظیر بهسازی مسیر بازدید ارگ حکومتی بیشاپور، اجرای سنگ‌فرش مسیر منتهی به نقوش صخره‌ای تنگ چوگان در دو فاز، و ساماندهی فضای اداری و خدماتی مجموعه بیشاپور نیز به‌طور کامل به پایان رسیده است. وی درادامه اظهار داشت: ایمن‌سازی مسیرهای دسترسی به مجسمه آناهیتا و ساختمان موزه نیز در شرف عقد قرارداد بوده و به‌زودی اجرایی خواهد شد.

معاون میراث فرهنگی فارس همچنین به تدابیر حفاظتی برای ایمنی بازدیدکنندگان اشاره کرد و افزود: به منظور تسهیل بازدید و حفاظت از آثار، مسیرهای بازدید ایمن طراحی و اجرا شده است که به بهبود تجربه گردشگران و ایجاد فضایی دلپذیرتر در مجموعه کمک می‌کند. این مسیرها علاوه بر جلوگیری از گمراهی بازدیدکنندگان، امکان دسترسی برای تمامی گردشگران با هر شرایطی را فراهم کرده و شرایط حفاظتی بهتری را برای اثر رقم می‌زند.

ابراهیمی ادامه داد: به منظور تکمیل زیرساخت های گردشگری اجرای نورپردازی و مبلمان محیطی در مجموعه بیشاپور نیز از برنامه‌هایی است که خوشبختانه به مرحله عقد قرارداد رسیده و به‌زودی اجرایی خواهد شد.

مدیر پایگاه میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس در ادامه بیان کرد: برای افزایش امنیت محوطه بیشاپور، نصب و راه‌اندازی سیستم‌های حفاظتی شامل نصب دوربین‌های مداربسته و راه‌اندازی اتاق کنترل و پایش نیز در نظر گرفته شده و در شرف عقد قرارداد برای اجراست. فعال شدن این سیستم‌ها به ارتقای امنیت و حفاظت از مجموعه بیشاپور کمک قابل توجهی خواهد کرد.

او در پاسخ به این سوال کاخ منسوب به والرین همچنان چه وضعیتی دارد گفت: خوشبختانه کاوش‌های باستان‌شناسی در این کاخ به‌طور کامل انجام شده است و ساماندهی و آواربرداری محوطه بنای منسوب به کاخ والرین نیز در حال انجام است که می‌تواند این کاخ را در سال‌های آینده به بخش‌های قابل بازدید کاخ بیشاپور اضافه کند.

به گزارش شهرمردم، شهر باستانی بیشاپور در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ یکی از نخستین آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۲۰۱۸ رسماً در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. شهر بیشاپور به روش شهرسازی یونانی در زمینی مستطیلی طراحی شده که در مجموعه ارگ سلطنتی آن آثار شاخصی همچون معبد آناهیتا، تالار تشریفات، کاخ شاپور، کاخ والرین و ایوان موزائیک قرار دارد