یک کسب و کار رایج در کشورهای صنعتی و نوظهور صنعتی بوده و اصولاً طراحی و تولید خودرو و قطعات خودرویی، درآمد و ارزش افزوده زیادی ایجاد می کند. در ایران و از اواسط دهه ۳۰ شمسی، مونتاژ خودرو شروع شد و با وقوع حوادث شگرف سیاسی و اقتصادی، این تولید و کسب و کار، یک روند مستمر و رو به بهبود را طی نکرد.
به گزارش پایگاه خبری وقایع‌نیوز: در حال حاضر، بیش از ۱۰ شرکت خودروسازی در ایران فعال بوده و شرکت های ایران خودرو و سایپا، دو شرکت بزرگ صنعت خودرو هستند. همه شرکت های خودروساز، میلیون ها قطعه خودرویی را از شرکت های تابعه و شرکت های قطعه سازی داخلی و خارجی دریافت می کنند.
در مجموع و در وضعیت فعلی، نسبت به تولیدات صنعت خودروی کشور، انتقادات زیادی مطرح بوده و از طرف دیگر برخی کارشناسان، از تولید همین محصولات در شرایط تحریم، دفاع می کنند.
در گفت و گویی که ‘ اقتصاد خودرو ‘با ‘ کیا داوود اسفندیاری ‘داشته، حال و روز صنعت خودروی ایران و کسب و کار ایجاد شده در این بخش از اقتصاد و همچنین دلایل نارضایتی نسبت به خودروهای تولید داخلی و اقدامات لازم برای رفع این نارضایتی به بحث گذاشته شده است.

*صنعت خودرو، یکی از صنایع کلیدی ایران بوده ولی در کشور ما جنجال ها و اختلاف نظرهای زیادی در مورد صنعت و بازار خودرو وجود دارد. مخالفان این صنعت، دیدگاه ها و نظراتی دارند و موافقان آن هم دیدگاه ها و نظرات خاصی دارند.
با توجه به این که جنابعالی، کارشناس حوزه های اقتصادی و کسب و کار هستید، به نظر شما وضعیت کسب و کار صنعت خودروی ایران و صنایع مرتبط با این صنعت چگونه است؟

-دلیل اهمیت صنعت خودرو این است که به عنوان پیش برنده یک زنجیره بزرگ، عمل می کند، یعنی یک صنعت بزرگ مثل خودرو، می تواند برای ده ها و صدها و حتی هزاران کارگاه صنعتی کار ایجاد کند و کسب و کار آنها را رونق دهد.
صنعت خودرو، هم از نظر ایجاد شغل اهمیت دارد و هم از نظر این که سطح تکنولوژی خودرو، سطح تکنولوژی بالایی است، باعث رشد سایر صنایع، کارگاه ها و کسب و کارهای مرتبط می شود. دلیل اهمیت این صنعت همین است و چون ارزش افزوده زیادی ایجاد می کند، کشورهایی که در دنیا بازار بزرگی دارند و ظرفیت صنعتی لازم را دارند، حتماً به صنعت خودرو ورود کرده اند یا ورود می کنند.

*در سال های اخیر، یک شاخص مهم و مقایسه ای که توسط بانک جهانی ارائه می شد، شاخص سهولت کسب و کار بود. در سال ۲۰۰۶ رتبه ایران در دنیا ۱۰۸ بوده و در برخی سال ها رتبه ایران حتی به ۱۵۲ سقوط کرد. در آخرین گزارش که مربوط به سال ۲۰۲۰ میلادی است ایران رتبه ۱۲۷ از بین ۱۹۰ کشور دنیا را کسب کرده که رتبه مناسبی نیست.
در حالی که در سال های اخیر رتبه کسب و کار امارات متحده عربی در دنیا ۱۶ بوده و ترکیه رتبه ۳۳ دنیا را کسب کرده بود. آیا همان طور که وضعیت کشور ما در شاخص سهولت کسب و کار رتبه مناسبی نیست، می شود همان وضعیت را به صنعت خودروی ایران تعمیم بدهیم؟

-این که چرا در بعضی سال ها رتبه ایران بدتر بوده و در سال های اخیر، یک مقدار رتبه ایران بهتر شده، به دلیل تعاملاتی است که بانک جهانی با ایران داشته است. الان تعامل مناسبی برقرار شده و برخی اطلاعات ارائه می شود و در نتیجه، این ارائه اطلاعات باعث شده یک مقدار رتبه ما بهتر شود.
در سال های دورتر، ما با بانک جهانی تعامل نداشتیم و رتبه ایران به حدود ۱۵۰ سقوط کرده بود و الان که با بانک جهانی تعامل داریم رتبه ما در حد ۱۲۷ است. این بهبود رتبه به معنای بهتر شدن فضای کسب و کار ایران نیست و اتفاقاً فضای کسب و کار ایران، بسیار بدتر شده.
برای مثال در وضعیت دریافت اعتبار و وام و حمایت از سرمایه گذاران خُرد بدتر شده. از طرف دیگر، وضع تجارت فرامرزی ایران بدتر شده و همچنین وضعیت اجرای قراردادهای ما بدتر شده.
وقتی به طور عمومی فضای کسب و کار، مناسب نیست، در صنعت خودرو هم، وضعیت مناسب نیست ولی این وضع، در صنعت خودرو، اثر بدتری بر جای می گذارد. به هر حال، برخی صنایع و کسب و کارها، ساده تر هستند و این سادگی، این امکان را به آنها می دهد که با اِشکالات و مشکلات راحت تر کنار بیایند.
در صورتی که صنعت خودرو، یک صنعت پیچیده است. چرا که یک خودرو، از حدود ۶ هزار قطعه تشکیل شده و به همین دلیل، فرآیند بسیار پیچیده ای در تولید خودرو وجود دارد. بنابراین مشکلات محیط و کسب و کار، در صنعت خودرو بیش تر نمود پیدا می کند.
برای مثال، اگر یک قطعه ساز نتواند بخشی از قطعات مورد نیاز تولید خودرو را وارد کند، تعداد زیادی خودروی ناقص تولید می شود. این وضع باعث می شود سرعت گردش پول کاهش پیدا کند و سیستم تامین مالی خودرو سازی دچار مشکل شود.

*آیا به خاطر پیچیدگی تولید و نیاز به فناوری بالاتر هست که ما نمی توانیم با شرکت های بزرگ دنیا و محصولات روز دنیا رقابت کنیم و به همین دلیل صنعت خودرو از صنعتی همچون صنعت لوازم خانگی که در آن موفق تر بوده ایم، متفاوت است؟

-البته در حوزه لوازم خانگی، ما تولید با عمق بالا نداریم. در حوزه لوازم خانگی، عمدتاً قطعات یک محصول را وارد کرده و در ایران مونتاژ می کنیم. تولید یک یخچال ساده بوده و قطعات زیادی ندارد ولی یک خودرو، چند هزار قطعه دارد.
برای مثال، در تولید یخچال، ما بحث ایمنی نداریم چرا که یخچال در جای ثابت قرار داده می شود ولی خودرو حرکت می کند و ریسک های زیادی وجود دارد. صنعت خودرو در دنیا، در لبه تکنولوژی حرکت می کند و سطح تکنولوژی هر خودرو، مقایسه شده و دیده می شود. در نتیجه، رقابت در صنعت خودرو، سخت تر است.
از طرفی، ما عمق تولید خودرو را بالا برده و موتور خودرو را در ایران تولید کرده و دینام و سیستم ترمز خودرو و بسیاری قطعات دیگر را هم در ایران تولید می کنیم. البته در دنیا و در بسیاری از بخش های خودرو، انحصار تکنولوژی وجود دارد و ما به دلیل تحریم ها، از ارتباط با شبکه جهانی خودروسازی محروم هستیم.
مشکل دیگر این است که ارتباط ما با بازارهای جهانی هم قطع است. ما اگر بخواهیم یک خودرو تولید کنیم و تولید آن در مقیاس اقتصادی باشد، باید بتوانیم چند میلیون از آن خودرو را در بازارهای داخلی و خارجی بفروشیم.
در حالی که الان ارتباط ما با دنیا طوری نیست که یک خودرو را در بازارهای مختلف بفروشیم، یعنی از نظر سیاسی و تحریم ها، شرایط لازم را برای صادرات خودرو نداریم. بنابراین توجیه اقتصادی ندارد که فرضاً یک و نیم میلیارد دلار برای طراحی و ایجاد یک پلت فرم جدید سرمایه گذاری کنیم تا محصولات به روز تولید کنیم. بقیه نهادها و بخش ها هم متناسب با صنعت خودرو پیشرفت نکرده اند و ارتباط آنها هم با دنیا بسیار ضعیف است. دانشگاه های ما، گمرک، نظام بانکی و سایر شاخه های صنعتی که در زنجیره خودروسازی قرار می گیرند بسیار از تحولات دنیا عقب مانده اند و از همه مهمتر حکمرانی و تنظیم گری ما بسیار با سطح قابل قبول فاصله دارد.

*وقتی که تولید ما توجیه نداشته باشد ناچاراً باید با پلت فرم های قدیمی، تولید کنیم و چون صادرات خودرو نداریم در عمل باید خودروهای تولید شده در بازار داخلی عرضه شود؟

-ما می خواهیم یک بازی انجام بدهیم ولی برخی ابزارهای آن را نداریم و شرایط ما با شرایط کشورهای دیگر فرق می کند. فرض کنید که ما می خواهیم فوتبال بازی کنیم ولی پا نداریم یا می خواهیم شطرنج بازی کنیم ولی به ما می گویند حق نداریم از مهره وزیر استفاده کنیم.
صنعت خودرو در ایران، این طور است و می گویند خودروی ارزان و متنوع تولید کنیم ولی فقط باید برای بازار ایران تولید کنیم. چون به دلیل تحریم ها، اجازه نمی دهند خودروهای تولیدی را در بازارهای دنیا بفروشیم.
در عین حال، می گویند طراحی این خودرو را نیز انجام بدهیم ولی از طرف دیگر نمی توانیم در زمینه برق و الکترونیک، با شرکت های معروف دنیا از جمله «زیمنس» و «بوش» همکاری داشته باشیم یا به خاطر تحریم در یک زمینه خاص نمی توانیم با فلان شرکت آمریکایی نیز ارتباط داشته باشیم.
در این شرایط، ما باید این مساله را حل کنیم که چگونه خودرویی بسازیم که سطح فناوری آن بالا باشد، با شبکه جهانی نیز کار نکنیم، محصول را هم در تیراژ بالا نمی توانیم بفروشیم ولی باید قیمت آن ارزان باشد. از طرف دیگر ساختار نهادی نیز در ایران برعکس عمل می کند و توقع داریم خودرو مشکلات سیاسی ما را حل کند. ما باید این مساله را حل کنیم، یعنی همه از صنعت خودرو توقع دارند که این مساله را این طور حل کند.

*این توقع، فقط توقع دولت بوده یا این که مردم ایران هم توقع بالایی از صنعت خودروی ایران دارند؟

-مردم حق دارند که توقع داشته باشند. به دلیل این که مردم و مصرف کنندگان به دنبال رفاه هستند. آنها می گویند حق ما این است که سوار ماشین خیلی خوب و درجه یک شویم. از طرفی، دولت هم، می خواهد کشور را در این شرایط خاص اداره کند.
دولت می گوید ما کالایی نداریم به دنیا بفروشیم و در ازای آن سالیانه ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار خودرو بخریم. دولت می گوید اگر بخواهیم خودرو وارد کنیم و لوازم خانگی و اقلام دیگر را وارد کنیم، اینهمه ارز از کجا بیاوریم. در این حالت دولت می گوید پس ما ناچار هستیم کالاهایی را در کشور تولید کنیم تا هم شغل ایجاد شود و هم ارزش افزوده ایجاد شود.
نکته این است که اگر قرار است این اتفاق در حوزه خودرو رخ بدهد، ما باید بپذیریم خودرویی که در ایران تولید می کنیم حتی اگر از نظر تکنولوژیکی از سطح بالایی برخوردار باشد، الان و فعلاً به دلیل تحریم ها به فرض اینکه توانستیم همه شرکتهای دانش بنیان را بسیج کنیم و همه چرخ ها را به تنهایی از ابتدا بسازیم، نمی توانیم محصول را در دنیا عرضه کنیم.
از طرف دیگر، قیمت تمام شده تولید محصولات مختلف در ایران در سطح بالایی است. علت آن، به دلیل نامناسب بودن فضای کسب و کار و رفتارهایی است که دولت و نهادهای مختلف در ایران دارند.
ما هر چیزی که بخواهیم در ایران تولید کنیم، گران تر از کشورهای دیگر تمام می شود. یک نکته مهم این است که ما هیچ محصول صنعتی نداریم که در ایران تولید شود و با محصولات کشورهای دیگر رقابت کند.

*البته ایران یک مقدار صادرات قطعات خودرویی و خودرو دارد و به طور مشخص ۵۱ میلیون دلار قطعه خودرو در ۷ ماهه اول سال ۱۴۰۰ صادر شده بود.

-مقدار صادرات انجام شده کم بوده و این مقدار صادرات، به اندازه ای نیست که به آن تکیه کنیم و آن را یک موفقیت بدانیم. ما اگر در یک دوره زمانی ۱۰ ساله یا ۱۵ ساله بتوانیم محصولاتی را صادر کنیم و سالیانه درآمد چند میلیارد دلار داشته باشیم، ارزش دارد. برای مثال، ترکیه در ۹ ماهه اول سال ۲۰۲۱ میلادی، حدود ۸.۷ میلیارد دلار صادرات قطعات خودرویی و لوازم جانبی خودرو داشته است.

*در ترکیه شرکت های بزرگ خودروسازی دنیا از قبیل تویوتا، فورد، رنو و هیوندای، سرمایه گذاری کرده و اقدام به تولید خودرو می کنند. آیا اهمیت دارد که مشخص شود چقدر از آن صادرات قطعات خودرو توسط شرکت های ترکیه ای انجام شده و چقدر بر اساس سرمایه گذاری های مشترک با شرکت های بزرگ خودروسازی دنیا انجام شده؟

-فرق نمی کند و در هر صورت ترکیه به زنجیره جهانی خودروسازی دنیا وصل بوده و بهره ای که از این وصل بودن می بَرد، این است که در مدت ۹ ماه، حدود ۹ میلیارد دلار صادرات داشته است.
این مقدار صادرات نشان می دهد که ترک ها می توانند یک محصول صنعتی بسازند، آن را به دنیا بفروشند و از نظر اقتصادی رقابتی باشد. البته صادرات قطعات کشور ترکیه در حال استمرار و توسعه است.

*در بحث هایی که در سال گذشته و در شبکه کلاب هاوس و با حضور فعالان صنعت خودروسازی و قطعه سازی مطرح شده بود، جنابعالی گفته بودید صنعت خودرو گرفتار سیاسی بازی و مدیریت نیمه دولتی است. همچنین گفته بودید نیّت مقامات دولتی، بهبود کیفیت است ولی باید صنعت خودرو از دست دولت خلاص شود.
در وضعیت فعلی، دولت آقای رئیسی و آقای فاطمی امین به عنوان وزیر صنعت و معدن، تاکید دارند سهام دولت در شرکت های خودروسازی فروخته شود. این فروش سهام، طوری نیست که خلاص شدن شرکت های خودروسازی تحقق پیدا کند؟

-دولت ها در تمام دنیا یک کار ساده دارند و آن هم، این است که تصمیم می گیرند چه اقدامی انجام بدهند که به صلاح کشور باشد. بعداً هم آن کار را انجام می دهند و به همین سادگی است.
در زمینه خودرو، می توان گفت به نظر می رسد در دوره هایی که بخشی از دولت به دنبال این بوده است که صنعت خودرو در ایران وجود داشته باشد، به حیات خودش ادامه بدهد، شغل ایجاد کند و ارزش افزوده ایجاد کند، اما رفتارهایی که دولت دارد با آن اهداف تناقض دارد.
اولاً تکلیف دولت در ایران مشخص نیست که می خواهد با صنعت خودرو چه برخوردی داشته باشد. این مشکل اول بوده و مشکل دوم این است که از نظر نهادی، بدیهیات قانون تجارت در صنعت خودرو نقض شده.
شرکت های خودروسازی، باید مواد اولیه مورد نیازشان را با قیمت های جهانی بخرند، دستمزد را بر اساس قیمت دستوری و مصوب دولت پرداخت کنند ولی مجبور هستند محصولات تولیدی خودشان را با زیان بفروشند.با عقل و تجربه بشری چنین چیزی به هر روشی که فکر کنیم درست در نمی آید.
بعد توقع داریم با زیان انباشته ۱۰۰ هزار میلیارد تومانی ناشی از قیمت دستوری، حالا بیایند افزایش تیراژ بدهند و محصولات جدید لبه تکنولوژی و دانش بنیان به دنیا عرضه کنند.

*به تناقض در رفتار و سیاست های دولت اشاره کردید. از طرفی، جنابعالی اعتقاد دارید که مردم هم رفتار متناقضی دارند و فقط خودروی با کیفیت می خواهند ولی در حوزه موتورسیکلت که واردات محصولات با کیفیت ژاپنی و اروپایی آزاد است، مردم ایران محصولات عقب مانده، غیر ایمن و پرمصرف چینی را خریداری می کنند.
با درنظر گرفتن این انتقاد شما و وجود آن تناقض مردم، آیا ممکن است در مردم ایران نسبت به خودروسازی داخلی بهبود نگرش اتفاق بیفتد و مردم از تولید داخلی که اشتغال ایجاد می کند، حمایت کنند؟

-ما نباید به طور ایده آلیستی به این موضوع نگاه کنیم. به دلیل این که آنچه مردم می خواهند در عمل اتفاق نمی افتد و در اختیار خودروساز هم نیست. واقعیت این است که مردم ایران، درآمدشان بسیار پایین آمده و ما یکی از فقیرترین مردمان جهان شده ایم.
در حال حاضر، متوسط درآمد ماهیانه مردم ایران در حد ۱۰۰ دلار یا ۲۰۰ دلار است ولی توقع مردم، استفاده از عملکرد و مطلوبیت خودروهای ۴۰ هزار دلاری یا ۵۰ هزار دلاری است، یعنی درآمد مردم به آن صورت بوده ولی توقع آنها این طور است.
در حالی که در بازار موتورسیکلت ایران، می بینیم که موتورهای با کیفیت هوندا، یاماها و سوزوکی، عرضه می شوند ولی کمتر از یک دهم درصد بازار را به خودشان اختصاص می دهند.

*با توجه به این که قدرت خرید مردم کاهش پیدا کرده، شما می گویید مردم که انتظار خودروی با کیفیت دارند، در عمل در مورد خرید موتورسیکلت دچار تناقض هستند. آیا با وجود چنین وضعیتی، بهبودی در نگرش مردم نسبت به صنعت خودروی ایران اتفاق نخواهد افتاد؟

-کشورهای اروپایی سطح استانداردهای خودرویی را بالا می بَرند و مثلاً از سال ۲۰۳۵ میلادی، اصلاً اجازه تردد به خودروهای بنزینی نمی دهند. از طرف دیگر، درآمد مردم این کشورها نیز در سطح بالایی بوده و این درآمد بالا با آن استانداردهای بالا تطبیق دارد.
در کشوری هم مثل هند، درآمد مردم پایین بوده و استانداردهای خودرویی سخت گیرانه نیست. در کشور هند، هدف این است که مردمی که درآمد پایینی دارند بتوانند خودروهای ارزان قیمت را بخرند. در حالی که در ایران، یک اتفاق عجیب و غریب رخ داده است.
در ایران، استانداردهای خودرویی را در سطح اروپایی ها بالا می بریم ولی درآمد مردم ایران، از درآمد مردم هند کمتر می شود. اگر بخواهیم ایده آلیستی نگاه کنیم این مشکل، راه حل ندارد. چون نمی شود خودروی بنز را با قیمت پراید به مردم بفروشیم.

*راه حل واقع بینانه چگونه است که تصویر ذهنی مردم نسبت به صنعت خودروی ایران تغییر کند و پشتیبان تولید داخلی باشند؟

-من اعتقاد دارم بخش اعظم مردم ایران، مردمی قانع هستند و اگر شرکت های خودروسازی ایران، یک خودروی خوب و قابل قبول به بازار عرضه کنند، آن را می پذیرند. ما باید ایده آلیستی نگاه نکنیم و اگر شرکت های «ایران خودرو» و «سایپا»، با همکاری هم، یک پلت فرم مشترک تولید کنند و محصول قابل قبول و امروزی در بازار خودرو تولید کنند، مردم ایران، آن خودرو را می پذیرند و با آن کنار می آیند.
فرض کنید محصولاتی مثل شاهین و تارا اصلاح شوند و محصولاتی شبیه آنها توسعه پیدا کنند، بعید می دانم مردم استقبال نکنند. محصولات غیر لوکس هم اجازه واردات داشته باشند تا بخشی از مردم که سلیقه متفاوتی دارند راضی شوند.